Αρχαία Χαιρώνεια

 αρχαιολογικός χώρος, οχύρωση, historic ruins (en), Αρχαία Ελλάδα

Το αρχαίο όνομα της πόλης είναι Άρνη,από την ομώνυμη θυγατέρα του Αιόλου όπως μας αναφέρει ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας στα Βοιωτικά του και συνεχίζει να μας λέει ότι η νεώτερη ονομασία της πόλης οφείλεται, στο επώνυμο του ήρωα της Χαιρώνειας «ΧΑΙΡΩΝΑ» (ιπποδαμαστής), γιος του Απόλλωνα και της Θηρώς, όπως μας τραγουδάει ο Βοιωτός ποιητής Ησίοδος.
Πάνω από την πόλη υψωνόταν βραχώδης προβολή της βόρειας πλευράς του βουνού Θουρίου, ο Πέτραχος. Πάνω στον Πέτραχο βρισκόταν η οχυρωμένη ακρόπολη της Χαιρώνειας. Η πόλη οφείλει το όνομά της στον επώνυμο ήρωά της Χαίρωνα, που θεωρείται ιδρυτής της Χαιρώνειας των ιστορικών χρόνων. Αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Όμηρο στην Ιλιάδα και η ύπαρξη προϊστορικής πόλης μαρτυρείται από λείψανα της νεολιθικής και μυκηναϊκής εποχής που βρέθηκαν δυτικά της κλασικής πόλης. Από την αρχαία πόλη έχουν διασωθεί ερείπια της ακρόπολης πάνω στο ύψωμα Πέτραχο, μικρό θέατρο λαξευμένο στο βράχο, θεμέλια ναών και διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη, επιγραφές, νομίσματα και πολλά κινητά ευρήματα.
Μάχες Χαιρώνειας. Στην περιοχή της αρχαίας πόλης έγινε το 338 π.Χ. η περίφημη για τα αποτελέσματά της μεγάλη μάχη ανάμεσα στο Φίλιππο της Μακεδονίας και στις ενωμένες δυνάμεις των Αθηναίων, Βοιωτών, Θηβαίων, Μεγαρέων, Ευβοέων κ.ά., που κατέληξε σε συντριπτική ήττα των συμμάχων. Μετά τη μάχη της Χαιρώνειας ο Φίλιππος έγινε κύριος της Ελλάδας. Οι νεκροί Μακεδόνες θάφτηκαν σε ομαδικό τάφο (πολυάνδριο), που σκεπάστηκε με τεχνητό τύμβο. Οι Θηβαίοι έθαψαν επίσης σε πολυάνδριο τους νεκρούς του Ιερού Λόχου, στο σημείο όπου έπεσαν πολεμώντας. Περιέκλεισαν το πολυάνδριο με περίβολο και τοποθέτησαν πάνω σε υψηλό βάθρο μαρμάρινο λιοντάρι στη βόρεια πλευρά του περιβόλου. Σήμερα το λιοντάρι της Χαιρώνειας βρίσκεται αναστηλωμένο στην αρχική του θέση.
Το 86 π Χ. έγινε εκεί μεγάλη μάχη ανάμεσα στο Ρωμαίο Σύλλα και στους στρατηγούς τού Μιθριδάτη, Αρχέλαο και Ταξίλη, στην οποία νίκησε ο Σύλλας.