Шчорсы

 вёска/сяло/пасёлак, аграгарадок

 Upload a photo

Гэта былое ўладанне графоў Храптовічаў, вельмі старажытнага, вядомага з часоў сярэднявечча беларускага магнацкага роду. Сярод Храптовічаў шмат слаўных палітыкаў і палкаводцаў. Нямала часу спатрэбілася б толькі дзеля таго, каб пералічыць тыя дзяржаўныя пасады ў ВКЛ і РП (Рэч Паспалітая), пераможныя бітвы беларускіх войскаў, узначаленых прадстаўнікамі гэтага роду.

Калі мы знаходзімся ў Шчорсах, лепш пагаварыць пра Храптовічаў-мецэнатаў. Таму, калі праедзем да канца сучаснай вёскі, адразу за знакам з перакрэсленай назвай "Шчорсы", справа, сярод старых дрэў і хмызнякоў прыкметныя руіны магнацкага палаца. Давайце пад'едзем да старых сцен па уязной алеі. Нічога тут не ўсяляе добрага настрою, сэрца напаўняецца сумам і шкадаваннем аб мінуўшчыне: велізарныя замкавыя будынкі, былыя памешчыцкія стайні стаяць без дахаў, чырвоная цэгла абымшэла і парасла дрэўцамі - самая вялікая пагроза архітэктурным збудаванням; нейкі дохлы сабака гніе і распаўсюджвае смурод; паўсюль бур'ян і забыццё ...

А быў аднак і іншы час. Упершыню Шчорсы згаданыя У 1265 годзе (!). Гэта звязана з заснаваннем Лаўрышаўскага манастыра князем Войшалкам ў суседняй са Шчорсамі вёсцы Лаўрышава. Затым, у 1471-м Шчорсы з'яўляюцца ў Метрыцы Вялікага княства Літоўскага як ўладанне Храптовічаў. Храптовічам Шчорсы належылі да 1939 года. У ХVII стагоддзі гаспадары скупілі ў дробнай шляхты шмат суседніх вёсак і значна пашырылі ўладанні. Выславіцца на ўвесь свет Шчорсам выпала ў наступным стагоддзі, калі іх уладальнікам быў Яўхім Храптовіч (1729-1812 гг.).

У канцы ХVIII стагоддзя па загаду Папы рымскага скасоўваецца ордэн езуітаў. Маёмасць ордэна - і духоўнае, і матэрыяльнае - на землях РП не паддавалася хуткаму падліку. Урад Рэчы Паспалітай вырашыў заснаваць на базе былога езуіцкага ордэна так званую Адукацыйную камісію (першае ў свеце міністэрства адукацыі). Была арганізавана касацыя ордэна езуітаў (апісвалася нерухомасць: храмы, манастыры, фонды, бібліятэкі, матэрыяльныя каштоўнасці). Затым частка ўласнасці, не патрэбнай для стварэння міністэрства, распрадавалася, а грошы павінны былі служыць стварэнню базы сістэмнай адукацыі насельніцтва Рэчы Паспалітай.

Яўхім Храптовіч у той час быў канцлерам ВКЛ (ВКЛ, хоць і аб'ядналася з Польшчай у Любліне ў 1569 г., але дзяржаўны апарат і многія атрыбуты дзяржаўнай самастойнасці, у тым ліку войскі, юрыдычныя законы, грашовыя сістэмы захоўваліся да падзелу Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй). Храптовіч меў дачыненне і да касацыйнай камісіі, якая прадавала езуіцкія рарытэты. Графу ўдалося скупіць некалькі тысяч старажытных кніг, якія сталі асновай самай буйной у Беларусі бібліятэкі старажытнасцяў ў ХIХ стагоддзі. Ўзбагацілі бібліятэку новымі рэдкімі кнігамі і нашчадкі Яўхіма Храптовіча. У сярэдзіне ХIХ стагоддзя фонды бібліятэкі складалі больш за 15 тысяч (!) Старадрукаваных кніг і рукапісаў, напісаных на старабеларускай, старопольскай, лацінскай і іншых мовах.

Шчорсы сталі "Меккай" для гісторыкаў усяго свету, якія прыязджалі, каб папрацаваць у бібліятэцы Храптовічаў. Падчас грамадзянскай вайны, калі на некалькі гадоў сюды прыйшлі бальшавікі, маёмасць Шчорсаў нацыяналізавалі, каштоўная калекцыя старажытнасцяў і твораў мастацтва, у тым ліку і ўся бібліятэка, вывезены ў Расію, і цяпер беларускія скарбы ўпрыгожваюць музеі і бібліятэкі Масквы і Пецярбурга. Сталін, каб купіць трактары і хлеб для галадаючых Паволжа, прадаваў гістарычныя рарытэты на Захад. Такім чынам, у Англію і ЗША трапіла частка Шчорсаўскага багацця ... А нам засталіся руіны, хоць палац Храптовічаў ХVIII стагоддзя быў узорам архітэктуры сінтэзу позняга барока і ранняга класіцызму і быў пабудаваны па праекце італьянца Дж. Сака. Пасля другой сусветнай усе будынкі палаца, стайні, дзе ў ХIХ стагоддзі разводзіліся племянныя пароды коней, перадалі ва ўласнасць мясцоваму калгасу, ён і давёў былы замак да канчатковага разбурэння. Уладам і цяпер напляваць на нейкую там гістарычную спадчыну. Англійскі парк і каскадная сістэма сажалак ператварыліся ў дзікі лес і балота плошчай у 40 га. Засталася ад Храптовічаў толькі цяперашняя Шчорсаўская праваслаўная царква, пабудаваная ў ХVIII стагоддзі па праекце француза Я. Габрыэля.

На галоўным франтоне палаца Яўхім Храптовіч загадаў напісаць па-латыні шматзначныя словы: "Мір і свабода". Сваіх сялян Храптовічаў пераводзілі на абсалютна новыя ў нашых краях для ХVIII-пачатку ХIХ стагоддзя адносіны. Тут нараджаўся капіталізм (!). Сяляне Храптовіча станавіліся арандатарамі зямлі, а ўсе працы, якія заказваў граф, аплачваліся грашыма. Мацнелі дробная гандаль і вытворчасць. Сяляне ў Шчорсах ператвараліся ў дробных і сярэдніх арандатараў-буржуа і ў параўнанні з астатнімі былі вельмі багатымі, а адмена прыгоннага права ў Расіі ў 1861 годзе для тутэйшых людзей нічога не азначала, яны практычна былі свабоднымі амаль цэлы век! Ніхто са старых і цяпер не скажа дрэннага пра "паноў Храптовічаў". Калі даведваешся аб тым, што было, і бачыш, што ёсць, ахоплівае нейкае панічнае жаданне: хочацца крыкам крычаць, унесці хоць колькі сваіх грошай, зрабіць хоць нешта, толькі б не даць часу канчаткова сцерці з зямлі і з памяці гэтыя руіны мінулага. Можна ж пачаць аднаўляць, можна адбудаваць палац, ачысціць парк, адрадзіць конегадоўлю, заснаваць новую бібліятэку, шукаць раскіданых па ўсім свеце Храптовічаў, збіраць грошы за мяжой. Мы не першыя і не апошнія ў такім адраджэнні. Прыкладаў згубленай спадчыны можна прывесці сотні і ў Польшчы, і ў Славакіі, і ў Расіі. Адродзяцца Шчорсы - станем нашмат лепшымі і разумнейшымі ўсе мы, пачнуць прыязджаць турысты, свае і замежныя, плаціць грошы, каб паглядзець на гэтыя месцы, а Шчорсаўскія сяляне зноў ператворацца ў буржуа, якія здавалі б пакоі, валодалі гатэлямі, прадавалі сувеніры ...