कच्छचे रण

 wetland (en), marsh (en), salt lake (en), salt pan / flat (en)

संस्कृतमध्ये कच्छ म्हणजे कासव. कासवाप्रमाणे कच्छ जिल्ह्याचा एक मोठा भाग वर्षाचे अनेक महिने पाण्याखाली बुडालेला असतो. त्यामुळेच आकारमानाने भारतातील सर्वात मोठा जिल्हा असूनही कच्छची लोकसंख्या आहे उणीपुरी २० लाख. बहुतांशी जमीन रेताड किंवा दलदलीची; पावसाचे प्रमाण अत्यल्प; मोठ्या नद्यांचा अभाव. सिंधू नदी पूर्वी कच्छमध्ये समुद्राला मिळायची पणे तिनेही १८१९ साली झालेल्या भूकंपात आपले पात्र बदलले आणि आजच्या पाकिस्तानातून वाहू लागली.
पोटापाण्यासाठी कच्छच्या अनेक लोकांनी मुंबई, पूर्व अफ्रिका, गल्फ, इग्लंड, अमेरिका अशी अनेक ठिकाणं गाठली. आमिर खानच्या “लगान” चित्रपटात बिहारमधील चंपारण्य म्हणून जो भाग दाखवला आहे तो प्रत्यक्षात भुजच्या आसपास आहे. कदाचित हे कमी होते म्हणून २६ जानेवारी २००१ रोजी आलेल्या भूकंपात सुमारे २०००० लोकांचा बळी गेला. लाखो लोकं बेघर झाले आणि भुजमधल्या बहुतांशी इमारतींची एकतर पडझड झाली नाहीतर तडे गेले. असा हा कच्छ जिल्हा भूकंपानंतर झालेल्या पडझडीतून ना केवळ उभा राहिला तर विकासाच्या बाबतीत गुजरातच्या अन्य भागांशी स्पर्धा करू लागला.
भूकंपानंतर कच्छमधील औद्योगिक गुंतवणूकीवर ५ वर्षांची करमाफी जाहीर करण्यात आली. त्याच सुमारास सत्तेवर आलेल्या नरेंद्र मोदी सरकारने उत्तम दर्जाच्या पायाभूत सुविधा पुरवल्याने उद्योजकांना या करमाफीचा फायदा घेता आला. कच्छ जिल्हा वाळवंटी असला तरी त्यात कोळसा, जिप्सम, बॉक्साईट, मीठ, ब्रोमेन अशी अनेक खनिजं मोठ्या प्रमाणावर आहेत. कांडला आणि गेल्या काही वर्षात विकसित होत असलेले मुंद्रा यासारखी बंदरे अत्यंत महत्त्वाच्या जागी आहेत. युरोप, आखाती देश यांना उत्तर आणि मध्य भारताशी जोडण्यासाठी ही बंदरं सर्वात सोयीची आहेत. मोदी सरकारने कच्छ जिल्ह्यात उत्कृष्टं दर्जाच्या रस्त्यांचं जाळं उभारल्यामुळे बंदरं आणि खाणी उद्योगांशी जोडल्या गेल्या. कच्छमधील ग्रामीण भागात फिरतानाही गाडीचा वेग ताशी ८० किमीपेक्षा कमी करायची गरज भासत नाही.
रस्त्यांइतकंच महत्त्वाचं आहे पाणी. पावसाची कमतरता असल्यामुळे सरकारने रोजगार हमी योजनेच्या माध्यमातून सर्वत्र कृत्रिम तलावांचे जाळे उभे केले.
गुजरातने नर्मदेचे पाणी ४०० हून अधिक किलोमीटर लांबीच्या कालवे आणि पाईपलाईनद्वारे कच्छमध्ये आणले असल्यामुळे शेतकऱ्यांचा, पर्यटन व्यवसायाचा आणि उद्योगांचा मोठा फायदा झाला. गुजरातमध्ये लोडशेडिंग नाही याचा प्रत्यय कच्छची राजधानी भुज ते अगदी पाकिस्तानच्या सीमेवर असलेल्या लखपत आणि मोठे रण (मीठाचे वाळवंट) असा सर्वत्र आला.
क्षारयुक्त रेताड जमीन आणि मचुळ (खारं) पाणी यामुळे कच्छ जिल्ह्यात कशीबशी १२% जमीन लागवडीखाली आहे. पण गेल्या काही वर्षात मोठ्या प्रमाणावर ठिबक सिंचन योजना, टिश्यू कल्चर आणि पीक पॅटर्न बदलामुळे तेथील शेतीत क्रांती घडून आली आहे. आज कच्छमध्ये भारतात सर्वात जास्त खजूर पिकतो. याशिवाय हवामानाला साजेशी कडधान्यं, वांगी, कापूस, भुईमूग आणि बाजरीसारख्या पिकांच्या उत्पादनात मोठी वाढ झाली आहे. जिल्ह्यातील “बन्नी” या गवताळ पट्ट्यातल्या म्हशी २५-३० लिटर उच्च दर्जाचे दूध देण्याबद्दल प्रसिद्ध आहेत. या म्हशींवर संशोधन करून त्यांच्या संकरित जांतींद्वारे कच्छ भागात “आणंदप्रमाणे” धवल क्रांती घडवून आणण्याचे प्रयत्न चालू आहेत.
रस्ते, वीज, पाणी आणि बंदरं इ. उच्च दर्जाच्या पायाभूत सुविधा आणि गतिमान प्रशासन यामुळे गेल्या १० वर्षांत कच्छमध्ये खाणकाम, सिमेंट, पोलाद, जहाज बांधणी अशा अनेक उद्योगांचं जाळं उभं राहिलं आहे. भारतातील सर्वात मोठा सिमेंट आणि स्पॉंज आयर्न प्लॅंट कच्छमधे आहे. सॉ पाईपच्या उत्पादनात कच्छ जगात पहिल्या क्रमांकावर आहे. सांघी, अडाणी, व्हिडिओकॉन, वेलस्पन, सुझलॉन आणि एस्सआर सारख्या कंपन्यांनी या भागात मोठ्या प्रमाणावर गुंतवणूक केली आहे.
भारत आणि जपान सरकारच्या संयुक्त विद्यमाने उभारण्यात येत असलेल्या मुंबई-दिल्ली औद्योगिक पट्टा या महत्त्वाकांक्षी योजनेचे महत्त्व ओळखण्यात महाराष्ट्र सरकार कमी पडलं. गुजरातने संधी साधून या पट्ट्यातील उद्योगांना न्हावा-शेवाच्या आधी कच्छमधील बंदरांशी जोडल्यामुळे भविष्यात महाराष्ट्राला मोठा फटका बसू शकेल.
कच्छसारख्या उजाड भागात पर्यटनाचा विकास ही कल्पना प्रथमदर्शनी हास्यास्पद वाटते. तिथे नाही राजस्थानसारखं वाळवंट; ना उंच पर्वत; ना हिरवी वनराई. त्यामुळे पर्यटन हे काही धार्मिक स्थळांपुरते मर्यादित होते.
नाही म्हणायला कच्छच्या दक्षिणेकडे निळाशार-शांत समुद्र, उत्तरेकडे मीठाचे वाळवंट आणि ढोलावीरासारखी (मोहेंजोदडो-हडप्पाप्रमाणे) उत्खननात प्राचीन अवशेष मिळालेली काही ठिकाणं. अशा ठिकाणांचं मार्केटिंग करायला मोदींनी थेट अमिताभ बच्चन यांना आणले. जिल्ह्यात ज्या ठिकाणी रेफ्युजी, हम दिल दे चुके सनम आणि लगानसारख्या चित्रपटांचे शुटिंग झाले होते अशी ठिकाणं पर्यटनाच्या दृष्टीनं विकसित करण्यात आली. कच्छचं रणं हे जगातील सर्वात मोठं मीठाचं वाळवंट असल्यामुळे या ठिकाणी गेल्या ३ वर्षांपासून धुमधडाक्यात “रण उत्सव” साजरा करण्यास सुरूवात झाली.
१५ डिसेंबर ते ३१ जानेवारी या कालावधीत मीठाच्या वाळवंटासभोवती वातानुकुलित तंबू आणि मातीची घरं (भुंगा) यांचे गाव उभे केले जाते. हस्तकला आणि कुटिरोद्योगांसाठी कच्छ जगभरात प्रसिद्ध असल्यामुळे अशा कलाकारांना पर्यटक-खेड्यात जागा दिली जाते. मीठाच्या वाळवंटातील सूर्योदय आणि सूर्यास्त हे या उत्सवाचे प्रमुख आकर्षण आहे. १० वर्षांपूर्वी या वाळवंटाला भेट द्यायला क्वचितच कोणी पर्यटक येई. नुकत्याच पार पडलेल्या “रण उत्सवाला” ५०,०००हून अधिक लोकांनी भेट दिली. पर्य़टक खेड्याशिवाय या भागात राहणाऱ्या गुराख्यांना तसेच बंजाऱ्यांना संघटित करून ग्रामीण पर्यटनाचा प्रयोग यशस्वीपणे राबवण्यात येत आहे.
माघी पौर्णिमेला म्हणजेच २५ फेब्रुवारीला मी (स्वखर्चाने) मीठाच्या वाळवंटाला भेट दिली. नजर जाईल तोपर्यंत चहुबाजूला जमिनीवर पसरलेली पांढऱ्या-शुभ्र मीठाची दुलई; निरभ्र आकाशात पश्चिम क्षितिजात बुडणारा सूर्याचा “तेजोनिधी लोहगोल”; मीठावरून परावर्तित होऊन चारी दिशा उजळवून टाकणारी त्याची किरणं आणि त्याच सुमारास पूर्व क्षितिजावर उगवणारा पौर्णिमेचा चंद्र. हळूहळू वाढत जाणारा अंधार आणि मग चंद्रप्रकाशात पुन्हा एकदा लख्ख उजळणारे वाळवंट हा अविस्मरणीय अनुभव प्रत्येकाने घेण्यासारखा आहे.
टिपूर चांदण्या रात्रीत मातीच्या गोल घरात राहून स्थानिक लोकांनी लाकडाच्या चुलीवर शिजवलेल्या अन्नाची चव काही वेगळीच लागते. पण अशी परिस्थिती हिवाळ्याचे काही महिनेच टिकते. पावसाळ्यात मीठाचे वाळवंट समुद्राच्या पाण्यात बुडते तर उन्हाळ्याच्या महिन्यांत ४५ ते ५० अंशांपर्यंत तापते. यावेळी तिथे कोणी पर्यटक येत नाहीत. रहातात ते स्थानिक मेहनती लोकं आणि डोळ्यांत तेल घालून पाकिस्तानच्या घुसखोरीचे प्रयत्न हाणून पाडण्यास सज्ज आपल्या सीमा सुरक्षा दलाचे जवान.

नकळतच त्या जवानांना सलाम करण्यासाठी उजवा हात डोक्याकडे जातो. कच्छहून परतताना राहून राहून मनात विचार येतो की पुढच्या १० वर्षांत आपल्या महाराष्ट्रातील विदर्भ किंवा मराठवाड्यातील काही जिल्ह्यांत असं काहीसं होताना बघण्याची आणि त्याबद्दल लिहिण्याची संधी मला मिळेल का? ती मिळावी अशी मी प्रार्थना करतो.