Qızıl Hacılı Məscidi (Gəncə)

 muzey, məscid, 1810s construction (en)

Qızıl Hacılı Məscidi məhəllə məscidi kimi tikilmiş memarlıq abidəsidir.
XIX əsrin əvvəllərində Gəncə şəhərində əhalinin təbii artımı sürətlənmişdir. Bununla belə süni artım da çox idi. Belə ki, 1801-1802-ci illərdə Kaxetiya ruslar tərəfindən işğal edildikdən sonra Borçalı, Qazax, Şəmşəddil mahallarının əhalisi Gəncəyə köçməyə başlayır. Gəncəli Cavad Xan da onlara köməklik edərək köçkünləri şəhərin Böyük Bağman bölgəsində yerləşdirmişdir. Borçalıdan gələnlər Böyük Bağmanda Qızıl Hacılı məhəlləsini salırlar. Məhəllənin sakinləri sonra özlərinə məscid tikirlər və bu Qızıl Hacılı Məscidi adlanır.
Bu məscidə el arasında Şabanlı Məscidi də deyirlər. Bu yəqin ki, məhəllədə yerləşən tayfa və tayfa başçısının adı ilə bağlıdır. Bundan başqa həmin adın bu binanı tikən və yaxud tikilməsinə təşəbbüs göstərən bir nəfərin adı ilə bağlı olduğunu da güman etmək mümkündür. Bayır divarının üstündəki lövhədə (miladi tarixi ilə 1784) 1209 rəqəmi göstərilmişdir ki, bu da məscidin tikilmə tarixidir.
Məscid Gəncə üçün ənənəvi olan tikinti materiallarından: qırmızı kərpicdən tikilmişdir. Gümbəzlidir. Gümbəzin üzərini örtən dəmirlər üç künc formadadır. Gümbəzin üzərindəki kuzə və aypara 1980-ci ildə aparılan bərpa işlərinin nəticəsi olsa da, tarixi həqiqəti əks etdirir. Giriş qapısı üstündə tarixi yazılmış lövhə vurulmuşdur. Tağlı pəncərələr və bu pəncərələr üzərindəki dekorativ işləmələr, kiçik və yaraşıqlı hücrələr binanın diqqətəlayiq memarlıq komponentlərindəndir. Facad müasir Təbriz küçəsində deyil, dalana tərəfdir. Qapının yan tərəfindən divarda ikitağlı oyuq, üstündə də həmin oyuqların formasını təkrar edən pəncərə vardır. Qapıdan kiçik dəhlizə, sonra isə kvadrat şəkilli ibadət salonuna girmək mümkündür. Hazırda salona bitişik və özünün xüsusi girişi ilə yanaşı ibadət salonuna birbaşa yolu olan dəhliz və köməkçi otaqlar müasir dövrün tikintilərindəndir. Məscidin içərisi gəclə suvanmışdır. İçərisində heç bir yazı yoxdur. Mehrabı yoxdur. Çox güman ki, Sovet Hakimiyyəti qurulduqdan sonra ateizm klubu yerləşdirilərkən dağıdılmışdır.
Qızıl Hacılı Məscidi hazırda Təbriz küçəsində yerləşir. Nizami Gəncəvinin Xatirə Ev Muzeyi hal-hazırda bu məsciddə fəaliyyət göstərir.