Horomos monastırı | xarabalıq, Armenian Apostolic church (en)

 xarabalıq, monastır, Armenian Apostolic church (en)

Horomos monastırı - Türkiyə Cümhuriyyəti, Qars ilinin Ani şəhər xarabalığının 15 km Şimal - Şərq tərəfində yerləşəm qədim erməni abidəsi.

Monastır Arpaçayın sahilində yerləşir və monastıra yeganə yol bu çayın sahili ilə uzanan çətin keçilən yoldur. Ani çarlığının ən mühüm dini və mədəni mərkəzlərindən biri olan bu monastırın kral I Abbasın (943-953) dövründə inşa edildiyi bildirilir. XI əsr erməni tarixçisi Stefanos Asogik monastırın qədim bir karvan yolu üzərində inşa edildiyini bildirir.

Baqratilər xanədanının mərkəzinin 961-ci ildə Qarsdan Aniyə köçürülməsindən sonra Horomos monastırının əhəmiyyəti daha da artmışdır. Belə ki, Baqratilər monastırdan bir krallıq qəbrstanı kimi istifadə etməyə başlamışdılar. 982-ci ildə ərəblərin yürüşündən sonra monastır yandırılmış, lakin qısa zaman sonra yenidən bərpa edilmiş,həmçinin yeni şapel inşa edilərək istifadə edilməyə başlanmışdır.

1064 - cü ildə türklərin Anini fəth etməsindən sonra monastır rahat həyatını sürməyə başlamışdır. Monastırın divarındakı 1180-ci il tarixli kitabə buranın böyük dini mərkəz olmasından bəhs edir. Horomos həmçinin XIII əsrdə Anini idarə edən gürcü mənşəli Mxraqdzeli xanədanı üçün də məzarlıq rolunu oynamışdır. Mənbələrdə monastırın böyük və zngin kitabxanasının olması haqqında da məlumatlar vardır.

Horomosda orta əsrlərə aid ən son kitabə 1336 - cı ilə aiddir. O dövrdən XVII əsrə qədər monastırın tarixi haqqında bir şey bilinmir və hətta bəzi alimlər bu bir neçə əsr ərzində monastırın tərk edildiyini zənn edirlər. 1788-ci ildə monastırda yenidənqurma işləri aparılmış, bayır divarları yenidən inşa edilmiş, həmçinin zəng qülləsi əlavə edilmişdir. Səyyah John Ussher XIX əsrin 60 - cı illərində bir keşişin müşaiyyəti ilə monastıra gəlmiş və binanın qəzalı və uçmaq vəziyyətində olduğunu görmüşdür. Sonrakı dövrlərdə - 1852, 1868, 1871 və 1878-ci illərdə də monastırda yenidənqurma işləri aparılmışdır.

Monastır 1920-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmiş, Qars ruslar tərəfindən işğal edildiyi dövrdə ətrafında kənd olmuşdur. Lakin indi bu kənd tamamilə tərk edilmişdir. 1920-ci ildən sonra isə monastır kompleksinə daxil olan binalar tədricən dağılmağa başlamışdır. Sağlam divaraların üz daşları isə ermənilər tərəfindən sökülərək daşınmışdır. 1970-ci ildə isə Yəhya Peyğəmbər kilsəsinin qübbəsi çökmüşdür.

Horomos monastırı mənbələrdə həm də Qoşavəng olaraq adlandırılır. Lakin bu adın haradan qaynaqlanması haqqında heç bir dəqiq informasiya yoxdur. Sadəcə olaraq o qeyd edilir ki, monastırın əsasını Bizansdan qaçan kşişlər qoyub və bu ad da o dövrün hansısa hadisələri ilə əlaqədardır. Lakin eyni əhvalatın Çukurovadakı (Kilikiya) erməni qalası ilə də bağlı söylənməsi bunun həqiqiliyi şübhə altına alır.

Kompleks iki ayrı qrup abidələrdən ibarətdir. Monastırın əsas hissəsi Arpaçaya baxan uçurumlarn kənarında, qoruyucu divarla əhatələnmiş ərazidədir. Əsas kompleksin Şimalında (aşağısında) kiçik bir təpəciyin üstündə yanaşı düzülmüş üç kiçik kilsə vardır. Monastırın yaxınlığında başqa abidələrin də qalıqları vardır. Monastırın 500 m Şimalında, Aniyə gedən yolun üstündə Zəfər Tağı deyilən abidənin qalıqları vardır.