Ατσαλένιο/Νέες Κλαζομενές (Ηράκλειο)

 Ανέβασμα φωτογραφίας

Συχνά οι κάτοικοι του Ηρακλείου, κινούμενοι στο κέντρο της πόλης, συναντούν την πινακίδα «Νέες Κλαζομενές» ή σκέτο «Κλαζομενές».

Πόσοι άραγε όμως γνωρίζουν σε ποια συνοικία παραπέμπει και ποια η ιστορία της; Οι «Νέες Κλαζομενές» δεν είναι άλλες από το γνωστό στους περισσότερους «Ατσαλένιο» (ονομασία που εδώθει διότι το μέρος ήταν τα χωράφια του τούρκου Ατσαλή) ή «Τοπ Αλτί» κατά την Τουρκοκρατία, που μετονομάστηκε σε Ν.Κλαζομενές μετά την εγκατάσταση στο Ηράκλειο των χιλιάδων μικρασιατών προσφύγων και ιδιαίτερα των 3000 Βουρλιωτών, που ξεριζώθηκαν από την πλούσια κωμόπολη των Βουρλών (ή Βρυούλων) που είχε δημιουργηθεί κοντά στις αρχαίες Κλαζομενές των Ιώνων 40 χλμ. νοτιοδυτικά της Σμύρνης.

Οι αρχαίες Κλαζομενές έγιναν παγκοσμίως γνωστές από τις περίφημες κεραμικές σαρκοφάγους των τοπικών εργαστηρίων κεραμοποιίας όπου κατασκευάζονταν με την ιδιόμορφη τεχνοτροπία τους και πολλές από τις οποίες διασώζονται στο αρχαιολογικό μουσείο της Σμύρνης και άλλα Μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής. Οι ανασκαφές που ξεκίνησαν στην περιοχή στις αρχές του περασμένου αιώνα, διεκόπησαν απότομα μετά το 1922. Η αρχαία αυτή πόλη εντοπίζεται πολύ κοντά στην παραλία και δίπλα στη Σκάλα Βουρλών, το επίνειο της πόλης , που απέχει μόλις 4 χλμ.(βλ. χάρτη χερσονήσου Ερυθραίας). Στη Σκάλα σήμερα, διασώζονται πολλά από τα ελληνικά εξοχικά σπίτια και αποθήκες των ξεριζωμένων Ιώνων, από τους οποίους οι πιο γνωστοί είναι οι Σεφέρηδες και ο νομπελίστας ποιητής Γ.Σεφέρης. Πρόσφατα μάλιστα ο τοπικός Δήμος στα πλαίσια της ελληνοτουρκικής φιλίας και προσέγγισης των δύο λαών ανακαίνισε το σπίτι αυτό και το έκανε τουριστικό αξιοθέατο.

Η ονομασία βέβαια «Ν.Κλαζομένες» δόθηκε στη συνοικία την δεκαετία του ΄30, όπου φτιάχτηκαν με προσωπική εργασία των προσφύγων και πρωτοβουλία της τότε κυβέρνησης τα πανομοιότυπα προσφυγικά σπιτάκια, (μερικά από τα οποία διασώζονται και σήμερα), προκειμένου να διαφοροποιηθεί από τα Νέα Βρύουλα ή Κατσαμπά, το άλλο προάστιο του Ηρακλείου, όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την πόλη των Βουρλών. Γι΄αυτό και οι ονομάσιες των δρόμων στις Ν.Κλαζομενές (Ατσαλένιο) παραπέμπουν στις χαμένες πατρίδες της Μικρασίας (όπως η Λεωφόρος Ιωνίας, οδός Βρυούλων κλπ).

Τα Βουρλά κάηκαν σχεδόν εξολοκλήρου εξ αιτίας του μεγάλου μένους των τούρκων προς τους ανυπότακτους Βουρλιώτες. Η σημερινή ονομασία της πόλης Καμένα Βούρλα στην παραλία της Φθιώτιδας , εκεί παραπέμπει. Ό, τι απόμεινε από την άλλοτε κραταιά πόλη της χερσονήσου της Ερυθραίας, σήμερα την συναντάμε να αποκαλείται στη τουρκική ως Ουρλά (Urla),από την παραφθορά της ελληνικής ονομασίας, όπως και τόσες άλλες ελληνικότατες περιοχές και τοπωνύμια με την χιλιόχρονη ιστορία τους στα αντίπερα παράλια του Αιγαίου.

Οι Βουρλιώτες λαός κυρίως αγροτικός, ξεχώριζαν από τους άλλους Έλληνες της Ερυθραίας, για τον σκληρό χαρακτήρα και την παλικαριά, με αποτέλεσμα να ανταποδίδουν στα ίσα όποια πρόκληση και φονικό. Δεν είναι τυχαίο ότι ήταν από τους πρώτους που κατατάχθηκαν μαζικά και εθελοντικά στον ελληνικό (συμμαχικό) στρατό κατοχής, αλλά και παλιότερα στους Βαλκανικούς Πολέμους, σε αμιγή Μικρασιατικά Τάγματα, θέλοντας να αποφύγουν την υπηρέτηση στον τουρκικό στρατό. Η απαράμιλλη ανδρεία και διακρίσεις των Βουρλιωτών στρατιωτών στις μάχες δεν άφησε ασυγκίνητο, ούτε τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τότε πρωθυπουργό, που δήλωσε την επιθυμία του να επισκεφτεί τις μάνες που γέννησαν αυτά …τα λιοντάρια. Το πλεονέκτημά τους όμως αυτό τους οδήγησε στο να υπερεκτιμήσουν τις δυνάμεις τους κατά την υποχώρηση του ελληνικού στρατού το 1922, να μην ακούσουν τις συμβουλές του Πλαστήρα που υποχωρούσε συντεταγμένα με τα τελευταία τμήματα του ελληνικού στρατού από την περιοχή στο δρόμο για την Κρήνη (Τσεσμέ) και να αποφασίσουν μαζική αντίσταση. Γεγονός που οδήγησε στην σύλληψη και σφαγή του περισσότερου ανδρικού πληθυσμού και όχι μόνο.

Το σωρευμένο μάλιστα μίσος των Βουρλιωτών κατά του δυνάστη τους, μετά την απόβαση των ελληνικών στρατευμάτων στην Ιωνική Γη το 1919, οδήγησε μία μερίδα, να σχηματίσει ομάδες ενόπλων για αντίποινα σε κοντινά τουρκοχώρια. Το λάθος αυτό ενίσχυσε το μένος των τούρκων, έναντι των Βουρλιωτών που οδήγησε στα τραγικά γεγονότα του ολοκαυτώματος των Βουρλών. Ο Αναστάσης Μπουτζαλής που τον συναντάμε αργότερα στο Ηράκλειο να ηγείται αντάρτικων ομάδων, είναι ίσως ο γνωστότερος από τους χαρακτηριστικούς ανυπότακτους βουρλιώτες της εποχής που έδρασαν τότε στα μέρη προσπαθώντας να πάρει εκδίκηση για τους μαρτυρικούς θανάτους των συγγενών του. Ο Μπουτζαλής (από την συνοικία του Μπουτζά) ή «Καπετάν Βρόντος» για τον οποίο πρόσφατα γράφτηκε βιβλίο από τον γνωστό συγγραφέα και νομικό Δ. Ξηριτάκη, δικάστηκε συνοπτικά και εκτελέστηκε αδίκως την περίοδο του εμφυλίου σπαραγμού για την απόπειρα του να δολοφονίσει τον τότε αρχηγό του ΕΛΑΣ Κρήτης, Γιάννη Ποδιά.

Τελικά ποια ήταν τα Βουρλά, η θρυλική ιωνική πόλη με τους 35.000 έλληνες κατοίκους της σε σύνολο 50.000 περίπου, λίγο πριν την καταστροφή της; H πόλη με τον αγροτικό πλούτο των ελλήνων νοικοκυραίων (ρεσπέρηδες) της πλούσιες σοδιές που εξήγαγαν με τη σειρά τους οι δαιμόνιοι ρωμιοί έμποροι (φατόροι) στα πέρατα του κόσμου, μέσω της Σκάλας των Βουρλών ή και της Σμύρνης.

Oι Κλαζομενές φαίνεται να παίρνουν το όνομά τους κατά την αρχαιότητα από τους έποικους Ίωνες εξ αιτίας της παρουσίας πολλών «κλάζουσων» υδρόβιων πτηνών (κύρια χήνες) που αποδημούσαν μετά το ξεχειμώνιασμά τους στους βάλτους της περιοχής. Η αρχαία πόλη μετά την καταστροφή της από διάφορους κατακτητές και στο τέλος από τους σελτζούκους Τούρκους αρχίζει να αναπτύσσεται αρχικά γύρω από κάποια γενοβέζικη εγκατάσταση και αργότερα προς το τέλος του 18ου αι. μετά τα Ορλωφικά, τα γνωστά πολεμικά γεγονότα μεταξύ Τσαρικής Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τότε πολλοί νησιώτες (Ναξιώτες, Ψαριανοί, Χιώτες κ.ά) αλλά και πρωτύτερα Μανιάτες, διωγμένοι από τους δυνάστες τους εγκαθίστανται στα εύφορα αυτά εδάφη και προκόβουν. Μάλιστα ο Ν.Μηλιώρης αναφερόμενος στο όνομα της πόλης υποστηρίζει ότι η ονομασία Βουρλά προέρχεται από τους γαιοκτήμονες βυζαντινούς, τους Βρουλλάδες ή Βουρλάδες και κατ΄άλλους, από τα βούρλα που αναπτύσσονται στα βαλτονέρια της περιοχής.

Ιστορικές αναφορές λένε ότι το διάστημα 1700-1750 η πόλη των Βουρλών είχε 3000 κατοίκους με 7 τζαμιά και 2 εκκλησιές, ενώ μετά το 1780 η αναλογία Οθωμανών –Χριστιανών αντιστρέφεται.

Μετά το 1870 η πόλη αναπτύσσεται γοργά με την συγκέντρωση πλούτου και οικονομική ανάπτυξη που οδηγεί νομοτελειακά και στην πνευματική καλλιέργεια. Αποκορύφωμα η ίδρυση και λειτουργία σχολών με κορωνίδα την περίφημη Αναξαγόρειο Σχολή. Ένα οικοδόμημα απαράμιλλου κάλλους, που δυστυχώς καταστράφηκε ολοσχερώς και το οποίο ανηγέρθηκε με εράνους των κατοίκων και της Μητρόπολης Εφέσου το 1886.

Η δημιουργία επίσης Λέσχης (Πολιτιστικού Κέντρου κατά τα σημερινά πρότυπα) έδωσε τεράστια ώθηση στις τέχνες και την λαϊκή επιμόρφωση με πρωτοπόρο και εμψυχωτή τον αείμνηστο ιατρό Ηλιάδη.

Η Αναξαγόρειος σχολή μέχρι το 1910 επεκτείνεται συνολικά σε κτίριο 770 τετρ.μέτρων, τόσης λαμπρότητας που πολλοί το παρομοίαζαν με τα Παλιά Ανάκτορα στην Αθήνα. Έτσι γίνεται δυνατή η στέγαση Λυκείου και Ακαδημίας Δασκάλων προκειμένου να τροφοδοτούνται τα σχολεία των Ελλήνων με φωτισμένους δασκάλους-παιδαγωγούς. Εκεί δίδαξαν σημαντικοί δάσκαλοι όπως ο Φ. Τσακίρης, ο Δ. Παυλίδης και ο Ανδρ. Παπαγρηγοριάδης, ο πρώτος μάλιστα άφησε την τελευταία του πνοή στα φιλόξενα χώματα του Ηρακλείου, όπου εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του μετά τον ξεριζωμό. Οι διωγμοί όμως δεν έχουν τέλος και έτσι πλήττεται η περιοχή από σφαγές το 1888 κι αργότερα το 1897 στα μεγάλα «φόβια» που ο τρόμος είχε το όνομα του τουρκοκρητικού χωροφύλακα Πετσέτη.

Το επόμενο πλήγμα στην βουρλιώτικη κοινωνία ήταν από την φυλλοξήρα που ξέσπασε τον επόμενο χρόνο και μέχρι το 1901 είχε «διαλύσει» τον μικρασιατικό αμπελώνα. Το 1920 η τότε απογραφή αναφέρει 20.000 Αξιώτες (από την Νάξο), 10.000 ακόμη γηγενείς χριστιανούς, 5.000 τούρκους και 5.000 Εβραίους, Αρμένιους κ.ά εθνοτήτων.

Ο ιστορικός μελετητής Ν.Μηλιώρης στην μνημειώδη μονογραφία του για την πόλη αναφέρει ότι τα Βουρλά είχαν 11 μαχαλάδες-γειτονιές, με παλαιότερη συνοικία τον Μανιάτ Μαχαλά, που δημιουργήθηκε από 300 Μανιάτες διωγμένους από τον Πασά της Μάνης, κάπου τον 17ο αιώνα. (βλ.τοπογραφικό Ν.Μηλιώρη). Αργότερα άρχισε η επέκτασή της πόλης με νέες γειτονιές (Κάτω Λότζια, Μπαξελή, Γιακά, Γιαλού, Μπαλαλάκη, Σερέ Μαχαλάς, Γενή Ντουνιάς κ.ά). Η πόλη εκτείνεται σε μία επτάλοφη περιοχή με θέα στο Αιγαίο και την αλυσίδα των μικρών νησιών, γνωστών ως Εγγλεζονήσια, ενώ οι χριστιανικές συνοικίες χωρίζονται από την τούρκικη με τον ποταμό Ντερέ ή Τσάϊ, που καταλήγει στην ακτή της Σκάλας, αφού διασχίζει τα Τσαϊρια, την πεδιάδα της περιοχής. Η ομορφιά του τοπίου ήταν τέτοια που ακόμη κι ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Μιχαήλ Η΄ο Παλαιολόγος είχε το θέρετρό του εκεί, επισκεπτόμενος και τα ονομαστά ιαματικά λουτρά στο Γριλιμάνι (την αρχαία Υπόκρημνο) στην ακτή, όπου ακόμη και σήμερα σώζονται κτιριακά υπολείμματα.

Η πόλη, πριν καταστραφεί το 1922, κάλυπτε επιφάνεια 150 τετρ. χλμ (10Χ15), απέχοντας 40 χλμ από την Σμύρνη (στα βορειο-ανατολικά) και άλλα τόσα από την Κρήνη (Τσεσμέ) (στα δυτικά) , το γνωστό λιμάνι απέναντι από την Χίο και Σήμερα η περιοχή αναπτύσσεται άναρχα στην παραθαλάσσια ζώνη της Σκάλας Βουρλών, κυρίως με συγκροτήματα παραθεριστικής κατοικίας. Το σήμερα σωζόμενο τμήμα της παλιάς πόλης αφορά την τουρκογειτονιά (τουρκομαχαλάς) και τα γειτονικά ελληνικά σπίτια που γλύτωσαν από τις φλόγες και παραμένουν μέχρι στιγμής άσβεστοι μάρτυρες της ένδοξης μικρασιατικής ελληνικής ιστορίας που κόπηκε απότομα το ΄22, από την καλά προετοιμασμένη ήττα των προδοτικών κυβερνήσεων του παλατιού, την εποχή του εθνικού διχασμού.