سراب بیستون ومحوطه وفضای سبزمشرف به کتیبه

 اداره, دریاچه, مکان دیدنی, میراث جهانی یونسکو

سنگ‌نبشته بیستون بزرگترین سنگ‌نبشتهٔ جهان، نخستین متن شناخته شدهٔ ایرانی[۱] و از آثار دودمان هخامنشیان (۵۲۰ پ. م) واقع در شهرستان هرسین در سی کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون است.[۲] سنگ‌نبشته بیستون یکی از مهمترین و مشهورترین سندهای تاریخ جهان و مهم‌ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است[۳] که شرح پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد.

محوطه بیستون از آثار ملی ایران است و خود این اثر هم از سال ۲۰۰۶ یکی از آثار ثبت شدهٔ ایران در میراث جهانی یونسکو است.

محتویات

۱ نام بیستون
۲ روش ساخت
۳ در منابع دیگر
۴ نقش برجسته
۵ سنگ نبشته
۶ حفاظت
۷ آثار دوره‌های مختلف بر کوه بیستون
۸ نگارخانه
۹ جستارهای وابسته
۱۰ معادل انگلیسی
۱۱ پانویس
۱۲ منابع
۱۳ پیوند به بیرون

نام بیستون

نام بیستون از واژه پارسی باستان «بغستان»[۴] به معنی جایگه بغ گرفته شده‌است. نخستین اشاره به این جایگاه در کتاب دیودوروس سیکولوس بود که در آن بخشی از نوشته‌های کتزیاس یونانی درباره بیستون آورده شده‌است. در این اشاره سنگنبشته بیستون کنده شده به دست سمیرامیس ملکه اسطوره‌ای آشوری معرفی شده و بیستون را (Bagastanon oros) معرفی کرده‌است. در آن اشاره به بیستون آورده شده بود که کوه بیستون به اهورامزدا پیشکش شده‌است.[نیازمند منبع]

واژه بیستون در زبان پهلوی «بَهیستان» و سپس «بَهیستون» شد. این واژه در سده‌های نخست اسلامی «بهستون» و امروزه بیستون خوانده می‌شود. یادآوری می‌گردد شکل واژه‌ای که امروزه «بی ستون» به معنی «بدون ستون» گفته می‌شود، از گویش‌های محاوره‌ای بوده و فاقد اعتبار است.[۵]
روش ساخت

سنگ‌نبشتهٔ بیستون در ارتفاع چند ده متری از سطح زمین و بر دامنهٔ رو به جنوبی کوه پراو ساخته شده‌است و از آثار به جای مانده از پلکانی در قسمت بالایی کوه بیستون احتمال می‌رود که سنگ تراشان از این راه برای رسیدن به محل استفاده می‌کرده‌اند و پس از پایان کار پکان را به منظور غیرقابل دسترس کردن اثر تراش داده‌اند. سنگ‌نبشتهٔ بیستون بر سنگ‌هایی از جنس آهک ایجاد شده که از آثار رنگ لعاب قهوه‌ای مانندی که پس از همراه شدن با ذرات اکسیده شده آهک و همچنین بقایای سربی که در چند سطر نخست اثر دیده شده‌است به نظر می‌آید در پایان کار برای افزایش طول عمر اثر تمام نمای آن را با اندودی ناشناخته پوشانده‌اند.[۱]
در منابع دیگر

در اخبار و روایات محلی معاصر ایران اینطور شایع شده است که در کوه بیستون پیکر نه درویش نقش شده‌است. در روایات و اخبار قرون وسطی و معاصر مضمون و معنای کتیبه‌های داریوش روشن نبوده‌است. گرچه کتیبه بیستون برای دیر زمانی یادگار فرمانروای عظیم ایران بوده، از آنجا که خواندن آن میسر نبوده و بعلاوه خط میخی فارسی باستان نیز در پایان سلطنت هخامنشیان بکلی فراموش شده بود، از اینرو مضمون و معنای کتیبهٔ مزبور حتی برای رزم‌آوران اسکندر مقدونی نیز معمائی بوده‌است. موقع خاص صخرهٔ بیستون که در کنار جادهٔ کاروان‌رو در ارتفاع زیاد، بالای جلگه‌ای وسیع و حاصل‌خیز قرار گرفته و نیز شاید این نکته که محل مزبور مقدس و قابل احترام است موجب آن بوده که داریوش این محل را برای نقش کتیبهٔ خود برگزیند.[۶]

به علت اهمیت این جادۀ کاروان‌رو که همدان را به بغداد متصل می‌کرده، جغرافی‌دان‌های عرب مخصوصاً ابن رسته آنرا به تفضیل توصیف کرده‌اند. دربارۀ جغرافی‌دان عرب ابن حوقل در حدود سال 977 میلادی می‌نویسد که در کوه بیستون تصویر یک مکتب‌خانه با معلمی چوب در دست و تعدادی شاگرد و هم‌چنین یک آشپزخانه با آشپزی که چمچه در دست دارد و نیز دیگی بر روی سه پایه، نقش شده است.[۷]
نقش برجسته

ارتفاع کلی کتیبه ۷ متر و ۸۰ سانتی متر و طول آن ۲۲ متر می باشد و در مرکز آن ۵ ستون به خط میخی فارسی باستان دیده می‌شود. هر یک از ۴ ستون اولیه قدری کمتر از ۲ متر عرض و ۴ متر ارتفاع دارد. متن فارسی باستان جمعاً ۵۲۵ سطر دارد. بر روی پنج ستون مذکور اهورامزادا بر روی صفحهٔ برآمده‌ای قرار گرفته و بر روی همهٔ این اشکال در حال پرواز است. اهورامزدا با چهرهٔ انسانی و ریشی مستطیلی تجسم یافته و از میان انوار یک فرص خورشید بسیار بزرگ که در حال نورافشانی، پدیدار گشته است. بر روی سر او یک تاج تابناک با شاخ‌هایی قرار گرفته که نشانه و رمز خدایی بودن اوست. اهورمزدا دست چپش را با حلقه‌ای به سوی داریوش دراز کرده و به این ترتیب مشغول انجام مراسمی مبنی بر تسلیم قدرت و سلطهٔ پادشاهی به داریوش می‌باشد. وی با دست راستش که بلند کرده خیر و برکت برای داریوش می‌خواهد. خود داریوش تاج پادشاهی بر سر دارد. سبیلهایش تابیده و ریشش مستطیلی شکل و به شیوهٔ ریش پادشاهان آشور است که ده طره داشته. داست راست داریوش به حالت دعا و راز و نیاز به سوی اهورمزدا دراز است و با دست چپش کمانی را گرفته است. داریوش به اندازهٔ معمولی بعنی به قد ۱۸۰ سانتی متر نشان داده شده است. داریوش با پای راست خود گئومات را زیر لگد انداخته به طوری که یک پا و دو دست گئومات به حالت تضرع بالا آمده است. از سمت چپ، در پشت سر داریوش دو نفر از درباریان نیزه‌دار و کماندار با تیرکش ایستاده اند و هر دو ریش‌های بلندی دارند. با توجه به نقشه‌های نقش رستم، نیزه‌دار مذکور «گبری»[پ ۱] و کماندار «آسپاتینا»[پ ۲] می‌باشد. این دو نفر قدشان از داریوش کوتاه‌تر و در حدود 150 سانتی متر است، ولی از پادشاهان یاغی که مجسمۀ آنها تا سینۀ داریوش است (120 سانتی‌متر)، بلندترند. پشت گئومات بلافاصله 8 نفر از غاصبین تخت و تاج پادشاهی و پیشوای قبیلۀ سکاها، «تیگراخائودا»[پ ۳] که نظر به تیزی نوک کلاهش هشت سانتی‌متر از داریوش بلندتر است، نقش گردیده است. همۀ آنها به وسیلۀ زنجیری به یکدیگر متصل هستند. قسمتی از مجسمه‌های کتیبۀ بیستون در زمان دو جنگ جهانی موقعی که سربازان از کنار آن عبور کرده‌اند، ویران گردیده است. مجموعاً این نقوش حد متوسط 3 متر ارتفاع و 5.48 متر طول دارد.[۸]

این نقش برجسته پیروزی داریوش بزرگ را بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می‌دهد. طول این نقش برجسته ۶ متر و عرض آن ۳٫۲۰ متر می‌باشد[۹]، نماد فروهر بالای نقش دیده می‌شود. داریوش دست راستش را به نشانه ستایش اهورامزدا بالا برده و پای چپش را بر سینه گئومات مغ که زیر پای او افتاده نهاده‌است. شورشیان که دست‌هایشان از پشت و گردنشان با ریسمان به هم بسته شده‌است پشت سر هم در برابر داریوش ایستاده‌اند. یک نیزه دار و یک کماندار پشت سر داریوش دیده می‌شوند. بلندی قامت داریوش در نقش ۱۸۰ سانتیمتر، قامت نیزه دار و کماندار حدود ۱۵۰ سانتیمتر و قامت شورشیان حدود ۱۲۰ سانتیمتر است. متن و نقش بر اثر عواملی چند از جمله عوامل زمین شناختی فرسایش باران و باد رسوب مواد آلی رشد جلبک در درز سنگها و تأثیر سایر پدیده‌های طبیعی فیزیکی شیمیایی و نیز تخریب به دست بشر بویژه در عصر رواج تفنگ - که از قسمتهای برجسته و نمایان تر نقش و از فاصله دور به عنوان نشانه استفاده می‌کرده‌اند - و ناآگاهی‌ها و بی مبالاتی‌های دیگر آسیب جدی دیده‌است.

اسامی کسانی که در بند کشیده شده‌اند (به ترتیب از سمت داریوش)[۹]:
ردیف نام شناسه
۱ آثرین اولین انقلابی شوش
۲ ندئیت ب ئیر اولین انقلابی بابل
۳ مرتی ی دومین انقلابی شوش
۴ فرورتیش انقلابی ماد
۵ چی ثرتخم انقلابی ساگارات
۶ وه یزدات انقلابی پارس
۷ ارخ دومین انقلابی بابل
۸ فرادا انقلابی مرو
۹ سکونخا انقلابی ساکاییه
سنگ نبشته
نوشتار اصلی: متن کامل سنگ‌نبشته بیستون
ستون یک (DB I 1-15)

متن سنگ‌نبشته را می توان (بر اساس ترجمه آلمانی آن) به صورت زیر خلاصه کرد:

ستون یک: نام شاه؛ عناوین؛ سلسله نسب؛ حدود و رسم حکومتش.[۱۰]
ستون دو: قتل بردیا توسط کمبوجیه؛ شورش گئومات؛ مرگ کمبوجیه؛ ترور گئومات؛ جانشینی داریوش بر تخت سلطنت.[۱۰]
ستون سه: شورش آثرین در عیلام و ندینتئیرا در بابل؛ اعدامشان.[۱۰]
ستون چهار، بند1: فهرست 9 استانی که هنگام حضور داریوش در بابل شوریدند.[۱۰]
ستون چهار، بند2: شورش مارتیا در عیلام و اعدامش.[۱۰]
ستون چهار، بند3: شورش فرورتیش در ماد و اعدامش در اکباتان؛ پیروزی های متعدد در همین زمان توسط فرماندهان شاه بر شورشیان ارمنی بدست آمد. شورش چیچَتَخما در سَگَرتیا و اعدامش.[۱۰]
ستون چهار، بند4: پارت و هیرکانیا، به شورش فرورتیش ملحق می‌شوند. که توسط پدر داریوش، ویشتاسپ، سرکوب می‌شوند.[۱۰]
ستون چهار، بند5: شورش فراده در مرو و سرنگونی‌اش توسط دادرشیش.[۱۰]
ستون چهار، بند6: شورش وهیَزداته در پارس و اعدامش.[۱۰]
ستون چهار، بند7: وقایع تحریک پیروان وهیَزداته در ارچوسیه و پایان دادن آن توسط ساتراپ ویوانه.[۱۰]
ستون پنج: شورش ارخۀ ارمنی در بابل و اعدامش.[۱۰]
ستون پنج، بند1: خلاصۀ 9 وانمودگر تخت شاهی و 9 نبرد با آنان.[۱۰]
ستون پنج، بند2: دلایل برخاستن و سرکوب این شورش‌ها: «دروغ» و بزرگداشت اهورامزدا.[۱۰]
ستون پنج، بند3: هشدار دربارۀ دروغ.[۱۰]
ستون پنج، بند4: تصریح رسمی شاه درباره علاقه‌اش به حقیقت.[۱۰]
ستون پنج، بند5: یگانگی موفقیت داریوش.[۱۰]
ستون پنج، بند6: درخواست شاه به مردمان آینده برای منتشر کردن متن سنگ‌نبشته.[۱۰]
ستون پنج، بند7: یاری اهورامزدا به داریوش.[۱۰]
ستون پنج، بند8: درخواست شاه به شاهان آینده و کسانی که لوحه تاریخی بیستون را می‌بینند.[۱۰]
ستون پنج، بند9: 6 یاور داریوش علیه گئومات؛ راهنمایی شاهان آینده برای حمایت از نسل این حمایت کنندگان.[۱۰]
ستون پنج، بند10: معرفی نوشته جدید و پراکنده شدن متن.[۱۰]
ستون پنج، بند11: شورش ئَتَمَئیته در عیلام و سرنگونی‌اش توسط گبریَس.[۱۰]
ستون پنج، بند12: پیروز داریوش بر سکاها به فرماندهی سکونخا.[۱۰]

نکته‌های اصلی کتیبه بیستون از این قرار است: معرفی داریوش از زبان خود او، دودمان هخامنشی، چگونگی اعاده پادشاهی به هخامنشیان، شیوه حکومت داریوش، مرگ کمبوجیه، طغیان گئوماتا و کشته شدن او در پاییز ۵۲۲ ق م، شورش و طغیان در بسیاری از سرزمین‌ها و سرکوبی آن‌ها و اعاده نواحی بسیاری که از فرمانبرداری سر باز زده بودند، پیروزی‌هایی که در نوزده نبرد نصیب داریوش شده‌است و از جمله پیروزی مهم و دشوار بر سکاها، چگونگی استقرار آرامش و امنیت در امپراتوری پهناور، رد ادعاهای یاغیان ضدحکومت، هشدار نسبت به دروغگویی، دفاع از راستی و راستگویی، دعای نیک در حق کشور و مردم، سپاسگزاری داریوش از یاریهای اهورامزدا در غلبه بر معارضان و بازگشتن صلح، اندرز به شاهان آینده و کسانی که کتیبه بیستون را می‌خوانند، نام کسانی که در غلبه بر گئوماتا از داریوش پشتیبانی کردند و اشاره به انتشار متن کتیبه در سراسر قلمرو هخامنشی به خط میخی و سه زبان پارسی باستان، بابلی و ایلامی. این کتیبه‌ها کلید کشف رمز کلیهٔ خطوط میخی گردید. به ویژه «سر هـ. رالینسون» در این موفقیت سهمی بسزا دارد. [نیازمند منبع]
حفاظت

در سال‌های اخیر و درپی تصویب طرحی در سازمان میراث فرهنگی کشور به منظور حفاظت از آثار تاریخی بیستون در قالب یکی از طرحهای ملی اقداماتی برای نجات دادن مهم‌ترین کتیبه سنگی جهان و حفاظت علمی و روشمند از آن آغاز شده‌است.[نیازمند منبع]