Kim's Gun (Lahore)

 monument, gun

Kim's Gun (Zamzammah, Bhangian wali tope) ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ (ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਤੋਪ,ਕਿਮ'ਜ਼ ਗਨ)
Cast in Lahore in 1757 by Shah Nazir at the order of Ahmed Shah Abdali, this fine piece of artillery was used in the Battle of Panipat by Ahmed Shah Abdali in 1761. It passed through many hands until it was captured by Ranjit Singh from the Bhangi misl of Sikhs who had taken it to Amritsar. The gun was damaged in 1818 during the siege of Multan by Ranjit Singh and was removed to Lahore. From 1818 to 1870, it was placed outside the Delhi Gate. During the British period it was later brought to rest opposite the entrance of Lahore Museum and placed on a raised platform in 1870 as a symbol of their authority. The gun is 14 feet and 4 ½ inches long with the bore aperture of 9 ½ inches. It is one of the largest specimens of casting in the Sub-contient and is made of an alloy of copper and brass. Immortalized by Rudyard Kipling in his accounts, this famous gun is now popularly known as the Kim's Gun. “Who ever holds Zam-Zammah, that fire-breathing dragon', holds the Punjab; for the great green-bronze piece is always first of the conqueror's loot”…Kim Rudyard Kipling.
ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ ਤੋਪ ਯਾ ਭੰਗੀਆਂਵਾਲਾ ਤੋਪ ਇਕ ਚੌੜੀ ਨਾਲੀ ਵਾਲੀ ਤੋਪ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਢਲਾਈ ੧੭੫੭ ਵਿਚ ਲਹੌਰ ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਲਹੌਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੁਰਾਨੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ । ਅਜਕਲ ਇਹ ਲਹੌਰ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸੁਸ਼ੋਭਤ ਹੈ। ਇਹ ਤੋਪ ੧੪ ਫੁੱਟ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਇੰਚ ਲੰਬੀ (੪।੩੮ ਮੀ.) ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਨਾਲੀ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਵਿਆਸ ਸਾਢੇ ੯ ਇੰਚ(੨੪.੧੩ ਸੈ.ਮੀ.) ਹੈ। ਇਹ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਤੋਪ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਉਪ ਮਹਾਦੀਪ ਦੀ ਸਭ ਤੌਂ ਵੱਡੀ ਤੋਪ ਹੈ ਦੀ ਢਲਾਈ ਸ਼ਾਹ ਨਾਂਜ਼ਿਰ ਨੇ ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖਾਂ ਜੋ ਉਸ ਵੇਲੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁੱਰਾਨੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ੀਰ ਸੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਕਰਵਾਈ ।ਤੋਪ ਦੀ ਨਾਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰੀਗਰ ਦੇ ਨਾਂ ਹੋਰ ਫੁਲੇਰੀ ਸਜਾਵਟ ਨਾਲ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਜ਼ਮਜ਼ਮਾ ਤੋਪ ਤਾਂਬੇ ਤੇ ਪਿੱਤਲ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਲਹੌਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਤੌਂ ਬਰਤਨਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਗਾਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਕੁਝ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਘਰਾਂ ਤੌਂ ਜਜ਼ੀਏ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਗਾਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਤੋਪ ਦੀ ਵਰਤੌਂ ਪਾਨਿਪਤ ਦੀ ੧੭੬੧ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਕੀਤੀ। ਲੜਾਈ ਤੌਂ ਬਾਦ ਇਕ ਤੋਪ ਨੂੰ ਈਰਾਨ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਉਸ ਨੇ ਅਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਸ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਝਨਾਬ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਹੀ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈ। ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਦੂਸਰੀ ਤੋਪ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਖਵਾਜਾ ਉਬੇਦ ਕੋਲੌਂ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਖੋਹ ਲਈ। ਸਿਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਭੰਗੀਆਂ ਵਾਲੀ ਤੋਪ ਰੱਖਿਆ ।ਅਗਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ,ਲਹਿਣਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ,ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਭੰਗੀ ਆਦਿ ਸਿਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਤੇ ਚੱਠੇ ਦੇ ਪਸ਼ਤੂਨਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਹੱਥ ਵਟਾਂਉਦੀ ਹੋਈ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ੧੮੦੨ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਆ ਗਈ। ਡਸਕਾ, ਕਸੂਰ, ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ ,ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਤੇ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀਆਂ ਜੰਗਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਖੂਬ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ। ਜੰਗਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤੋਪ ਮੁਲਤਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਤੌਂ ਬਾਦ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਵਿਗੜ ਗਈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲਹੌਰ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿਲੀ ਗੇਟ ਵਿਖੇ ਟਿਕਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਤੋਪ ਨੂੰ ਅਜਕਲ ਲਹੌਰ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ,ਫਾਈਨ ਆਰਟਸ ਕਾਲਜ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਚੌਰਾਹੇ ਵਿਚ ਟਿਕਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਾਗ ਡੋਰ ਉਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕੋਲ ਜ਼ਮਜਮਾ ‘ਅੱਗ ਉਗਲਣ ਵਾਲੀ’ਯਾ “ਅੱਗ ਦੇ ਸਾਹ ਭਰਣ ਵਾਲੀ” ਤੋਪ ਰਹੀ ਹੈ।